نرخ‌های ارز در اقتصاد ایران
سینا بابک*
برخی از کارشناسان و اصحاب رسانه از چند نرخی بودن بازار ارز ایران می‌نویسند و در ادبیات عمومی این بازار نیز عبارت‌های «نرخ مرکز مبادله»، «نرخ سنا»، «نرخ نیما»، «نرخ بازار متشکل ارزی»، «نرخ صرافی ملی»، «نرخ ترجیحی»، «نرخ بانکی»، «نرخ حوالجات شرکتی» و «نرخ آزاد» دیده و شنیده می‌شود.
نرخ‌های ارز در اقتصاد ایران
برای پاسخ به اینکه چند نرخ ارز در اقتصاد ایران وجود دارد و اساسا چه عبارت‌هایی قابل اتکا است، نیازمند فهم درست تقسیم و توزیع و سهم معاملات در بازار ارز هستیم.
بازار ارز تجاری مرکز مبادله ایران: ستون اصلی تامین ارز کشور
بازار ارز تجاری که مربوط به فروش و تامین ارز تجار است، بیش از ۷۰درصد نیاز ارزی کشور را پاسخ می‌دهد. نرخ معاملات بازار ارز تجاری تحت عنوان فروش حواله است که مبتنی بر میانگین وزنی معاملات روز گذشته است.
هدف از شکل گیری بازار ارز تجاری مرکز مبادله ارز و طلای ایران، تامین نیاز ارزی برای واردات بخش صنعت کشور است. صادرکنندگانی که باید رفع تعهد ارزی کنند، لازم است که ارز خود را در این بازار عرضه کنند و در مقابل واردکنندگان مطابق با مقررات و با تایید وزارتخانه مربوطه اقدام به تامین ارز در این بازار می‌کنند.
طبق آمارهای بانک مرکزی، بیش از ۵۱.۳میلیارد دلار برای واردات کالاهای تجاری و بازرگانی در سال ۱۴۰۳ تامین ارز صورت گرفته است. همچنین، گزارش رسمی نشان می‌دهد که ارزش کل معاملات بازار ارز تجاری از ابتدای سال جاری تا ۱۷ مردادماه، ۱۴.۲میلیارد دلار بوده است.
تالار ارز ترجیحی: سیاست حمایتی
«تالار ارز ترجیحی» ذیل فعالیت بانک مرکزی است و هدف این تالار تامین نیاز ارزی برای واردات کالای اساسی و دارو است. نرخ تامین ارز کالای اساسی و دارو، سالانه در بودجه کشور از سوی دولت تعیین می‌شود و عددی ثابت است؛ هم اکنون این نرخ ۲۸ هزار و ۵۰۰ تومان است.
حدود ۲۰ درصد از نیاز ارزی کشور در تالار ارز ترجیحی بانک مرکزی تامین ارز می‌شود و نوع ارز معاملاتی این گروه، حواله ارزی است.
طبق آمارهای بانک مرکزی، حدود ۱۴.۲میلیارد دلار برای واردات کالاهای اساسی و دارو در سال ۱۴۰۳ تامین ارز صورت گرفته است. از طرفی، بیش از ۴.۸میلیارد دلار کالای اساسی و دارو از ابتدای سال جاری تا ۱۷ مردادماه وارد کشور شده است.
تالار ارز خدماتی: پاسخ به نیازهای غیرتجاری
تالار ارز خدماتی جهت تامین ارز نیازهای غیربازرگانی اشخاص حقیقی و حقوقی (دولتی و غیردولتی) در مرکز مبادله ایران ایجاد شده است. تخصیص ارز در این تالار براساس سرفصل‌های ارز خدماتی مصوبه بانک مرکزی صورت می‌گیرد؛ ارز مسافرتی، درمانی، دانشجویی، ورزشی، شرکت‌های هواپیمایی و... از جمله سرفصل‌های مصوب مذکور است. نرخ این تالار نیز توسط بانک مرکزی به نام «نرخ اسکناس»منتشر می‌شود و همواره بالاتر از نرخ حواله قرار دارد.
بانک مرکزی اعلام کرده است که نیازهای واقعی عموم اشخاص را احصا و در سرفصل‌های مصوب تامین ارز می‌کند. میانگین سهم تامین ارز تالار ارز خدماتی از میزان تقاضای ارز در سال‌های مختلف، حدود ۵ درصد است. طبق آمارهای بانک مرکزی، حدود ۱.۳میلیارد دلار برای نیازهای خدماتی در سال ۱۴۰۳ تامین ارز صورت گرفته است. این عدد برای امسال و تا تاریخ ۱۷ مرداد ۳۵۵میلیون دلار ثبت شده است.
بازار آزاد (غیررسمی): بازاری کوچک با صدایی بلند
بانک مرکزی هر فعالیتی خارج از بازار ارز تجاری، تالار ارز ترجیحی و تالار ارز خدماتی را «غیررسمی» قلمداد می‌کند؛ اما عموم مردم عنوان این بازار را آزاد نامیده اند؛ بانک مرکزی آن را غیرقانونی قلمداد می‌کند و جامعه برای آن رسمیت قائل است. عمده تقاضای موجود در این بازار برای قاچاق، سفته‌بازی، مهاجرت، سفرهای تفریحی و حفظ ارزش پول است و طبق برآوردها سهم این بازار، بین ۵ تا ۱۰ درصد کل تقاضای ارز کشور است. معاملات این بازار مبتنی بر اسکناس است.
بازار ارز ایران ۲ نرخی است
حال باتوجه به این تقسیم بندی تعداد نرخ‌های بازارهای ارز کشور را می‌توان به سه نرخ محدود کرد:
۱- نرخ کالای اساسی با میانگین سهم ۲۰ درصدی از کل تقاضای ارز کشور
۲- نرخ مرکز مبادله ارز و طلای ایران با میانگین سهم ۷۰-۷۵ درصدی از کل تقاضای ارز کشور
۳- نرخ بازار آزاد/غیررسمی با میانگین سهم ۵-۱۰ درصدی از کل ارز کشور
این سه نرخ را می‌توان با توضیحاتی به ۲ نرخ تقلیل داد. نرخ واردات کالای اساسی و دارو یک نرخ ثابت و حمایتی است که توسط دولت تامین می‌شود و اساسا بر مبنای معاملات استخراج نمی شود؛ از این رو نمی توان به عنوان یک نرخ مرجع در معاملات به آن توجه کرد.
نرخ کشف شده در بازار ارز تجاری مرکز مبادله ایران یک نرخ استخراج شده از معاملات بین بازرگانان کشور است؛ این نرخ روی حواله ارز کشف می‌شود و براساس این نرخ با یک ضریب معین، نرخ اسکناس ارز در مرکز مبادله ایران اعلام می‌شود.
در واقع نرخ حواله و اسکناس در مرکز مبادله ایران اساسا یک نرخ است؛ به این صورت که تقریبا با هزینه انتقال، قیمت حواله ارز معادل نرخ اسکناس این مرکز خواهد شد و بیان اینکه نرخ اسکناس و حواله ارز دو نرخ است، ناصحیح خواهد بود. نرخ کشف شده بازار ارز تجاری مرکز مبادله ارز و طلای ایران براساس معاملات ۷۰ الی ۷۵ درصد گردش ارزی کشور صورت می‌گیرد.
نرخ استخراج شده در بازار آزاد نیز نرخ مبتنی بر معاملات کف خیابان است. نرخ این بازار براساس ۵ تا ۱۰ درصد گردش ارزی کشور تعیین می‌شود. در این بازار همزمانی معاملات وجود ندارد و حجم سفارشات در مقایسه با بازار ارز تجاری بسیار پایین تر است و اختلاف قیمت خرید و فروش نیز زیاد است؛ به طور کلی این بازار آزاد از عمق پایینی برخوردار است؛ ضمنا این بازار فاقد نظام تسویه رسمی است.
اینکه چرا به‌رغم سهم پایین تر بازار آزاد/غیررسمی، نرخ این بازار بین عموم مردم محور فعالیت اقتصادی کف خیابان قرار می‌گیرد، نیازمند مطلبی جداست؛ این موضوع دلایل اقتصادی، سیاسی و اجتماعی دارد.
در پایان می‌توان گفت که هم اکنون ۲ نرخ ارز در اقتصاد کشور وجود دارد؛ نرخ مرکز مبادله ارز و طلای ایران و نرخ بازار آزاد.
در واقع نرخ ارز رسمی کشور «نرخ ارز مرکز مبادله ارز و طلای ایران» است که به طبیعت بازارهای مبادلاتی در دو زیربخش «اسکناس» و «حواله» خلاصه می‌شود و تفکیک بین «نرخ حواله» و «نرخ اسکناس» به معنای چندنرخی کردن بازار نیست. نرخ رسمی نیز نرخ به اصطلاح آزاد است که عمدتا قیمت اعلامی قیمت اسکناس است.
برای ارائه نظر خود وارد حساب کاربری خود شوید
نظرات